فارغ از جنبه ادبی، موسیقی در فرهنگ ما به شکل عمومی هبوط کرده و از پیوند با لایههای عمیق ارزشی و اعتقادی محروم مانده است. این در حالی است که سیاستهای دوگانه فرهنگی در قبال موسیقی زمینه رشد ابتذال را به صورت ناخواسته فراهم آورده است.
مبتذل خوان ها و سرهای در برف
سیدمحمد زرهانی، باشگاه اندیشه
24 آبان 1401 ساعت 16:27
فارغ از جنبه ادبی، موسیقی در فرهنگ ما به شکل عمومی هبوط کرده و از پیوند با لایههای عمیق ارزشی و اعتقادی محروم مانده است. این در حالی است که سیاستهای دوگانه فرهنگی در قبال موسیقی زمینه رشد ابتذال را به صورت ناخواسته فراهم آورده است.
اگر تلفن همراه هوشمند دارید و عضو یکی از شبکههای اجتماعی هستید به احتمال زیاد با کلیپ همخوانی آهنگ «جنتلمن» دانش آموزان مقاطع مختلف در مدارس مواجه شدهاید. کلیپی که ظرف مدت کوتاهی به انضمام نسخههای مشابه در سر فصل اخبار قرار گرفت. این پدیده و دست به دست شدن آن در فضای مجازی به مذاق مسئولین از جمله وزیر آموزش و پرورش کشور خوش نیامد و بلا فاصله در سطح رسانههای رسمی به عنوان مصداقی از ابتذال محکوم شد.
دولت در رویارویی با این رخداد دو واکنش مکمل از خود نشان داد. از یک سو با استفاده از رسانههای رسمی قوّیاً به تقبیح عمل متخلّفین و مسبّبین پرداخت. از سوی دیگر با تطهیر نظام تعلیم و تربیت، لکه ننگ را محدود به دامان عده قلیلی فریب خورده ساخت تا مبادا از قبح رقص و موسیقی مبتذل چیزی کم شود. سامان دهی این بازخوردها در حالی است که از نظر بخش قابل توجهی از نوجوانان شهرهای بزرگ، آهنگی مانند «جنتلمن» بیش از آنکه مبتذل یا مستهجن باشد، شاد و مفرّح است. اما ساختار ارزشی و هستی شناختی نظام تعلیم و تربیت موجود باعث شده است که این مجموعه حتی قادر نباشد درک روشنی از ذهنیت کودکان و نوجوانان سرخوش بدست آورد که خندان به رقص و پایکوبی می پردازند.
اما چرا سلیقه موسیقایی نسلهای بعد از انقلاب یکی پس از دیگری، پیدرپی تنزل یافته و سیر قهقرایی به خود گرفته است؟ قطعه جنتلمن از نظرفرم و محتوای ادبی عاری از هرگونه ظرافت و پختگی است. حتی برای بزم و شادی هم می توان ادبیات فاخر و شعر زیبا به کار گرفت ولی این قطعه با دم دستی ترین ایده ها و کلمات پرداخته شده است. البته این سیر قهقرایی قالب و درونمایه، در مدّاحی و سرودهای مذهبی نیز به طرز محسوسی نمایان است.
فارغ از جنبه ادبی، موسیقی در فرهنگ ما به شکل عمومی هبوط کرده و از پیوند با لایههای عمیق ارزشی و اعتقادی محروم مانده است. این در حالی است که سیاستهای دوگانه فرهنگی در قبال موسیقی زمینه رشد ابتذال را به صورت ناخواسته فراهم آورده است. از یک طرف آموزش و ترویج موسیقی در مدارس و دانشگاهها پذیرفته نمیشود و از طرف دیگر موسیقی ارزشمدار و هنر انقلابی به عنوان یک ضرورت فرهنگی مطرح میگردد.
این تناقض عملا زمینه پیمانکاری هنرمندان و موزیسینها را فراهم اورده است. هنرمندان غیر ارزشی در خدمت ارزشهای حکومت در میآیند و محصول این پیوند مضحک چیزی شبیه به یک فاجعه تمام عیار میشود. جالب است بدانید در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش حتی از به کار بردن کلمات موسیقی و آواز پرهیز شده است . نظام تعلیم و تربیت در مورد موضوعی به این مهمی هیچ راهبرد و برنامه کلانی ندارد چه برسد به برنامههای آموزشی مدوّن. طبیعی است که در این تهی شدگی فرهنگی، موسیقی نازل و تُنُک مایه “جنتلمن” به اوج محبوبیت و شیوع میرسد.
با وجود این، پیروزی امثال ساسی مانکن در قاموس فرهنگی جوان و نوجوان ایرانی، تنها به عدم اتخاذ راهبرد تربیتی کارآمد در حوزه موسیقی وابسته نیست. چراکه پدیده “جنتلمن” به عنوان یک مورد قابل بررسی، منحصرا به حوزه موسیقی محدود نمیشود. این قطعه با رقص، جشن و شادی تکمیل می شود و مناسب عیش و پایکوبی است. پدیده های رقص، جشن و شادی نیز از آن دست مواردیاند که در سیاست گذاریهای فرهنگی به صروت عام و در برنامههای آموزش و پرورش به صورت خاص جایگاه مبهم و بلکه مکروهی دارند. رقصیدن در چه شرایطی پذیرفتنی است؟ آیا انسان نیاز به رقصیدن دارد؟ اگر بله، به چه شیوهای؟ تعریف رقص چیست؟
سوالاتی از این دست هیچ گاه در جلسات سیاستگذاران کلان فرهنگی پرسیده نمیشوند و البته طبیعی است که به همین سبب زیردستان و مجریان بنابر سلیقه و دانش شخصی هربار به جهتی حکم بدهند و خطوط سبز و قرمز بومی خود را ابداع کنند. رقص پدیدهای مرضی الطّرفین است که بین قلمرو امور مشروع و نامشروع در نوسان است. مثلا رقص محلی از نظر سیاستگذاران ایراد چندانی ندارد، اما رقص شهری یا غربی پذیرفته نیست. یا نمایش رقص مردان در سینما ایرادی ندارد اما رقص زنان به دلیل تحریک کنندگی مجاز نیست.
با توجه به تابو انگاری رقص در فرهنگ رسمی، هنجارهای این پدیده در زیر پوست جامعه و با استانداردهای غیر رسمی تعیین میگردد. لذا زمانی که مجری یا شومن بخواهد هیجانات کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان را برانگیخته سازد و جنبشی بیافریند، خواه ناخواه در مسیر هنجارهای غیر رسمی وارد شده و مشغول تکرار ترانههای فردی مانند ساسان حیدری می گردد.
رکن دیگری نیز در ساختار فرهنگی ما وظیفه خود را به درستی انجام نداده است که در نتیجه آن جشن و شادی در موقعیت لگام گسیختگی قرار گرفته اند. جشن و شادی در شرایط خاصی تبدیل به لودگی و هنجار شکنی می گردند. میخائیل باختین[1] جشن را در سدههای میانی اروپا در حکم توقف گذرای تمام نظام فئودالی با همه ممنوعیتها و سد و بندهایش معرفی می کند(پوینده،1392: 457). مردم در بستر جامعهای که ذیل گفتمان و ادبیات رسمی و لحن جدی مدیریت می شود، از خنده به صورت عام و از جشن به صورت خاص به عنوان فرصتی برای تخطّی و عصیانگری استفاده میکنند. در این دیدگاه خنده نه در مقابل گریه، که در مقابل ترس تعریف می شود. انسان تداوم زندگی را در مکانهای عمومی، در آمیزش با توده شرکت کننده در کارناوال احساس میکند و در آن، پیکرش با پیکر اشخاصی از هر سن و موقعیت تماس برقرار میکند.
به همین سبب خنده جشن مردمی نه فقط پیروزی بر ترس ناشی از هول و هراسهای آخرت، امور مقدس و مرگ را دربر دارد، بلکه پیروزی بر ترس ناشی از تمام قدرتها، حاکمان زمینی، اشرافیت اجتماعی زمینی و همه چیزهای سرکوبگر و محدودکننده را نیز شامل میشود(همان:458). طبق این تحلیل خنده و جشن به عنوان فرصت شکستن تابوها و مرز محدودیتها در پاسخ به حجم انبوه بایدها و نبایدهای هنجاری است. وضعیتی از بی هنجاری در دل متراکم شدن هنجارهای رسمی نهفته است که در جشن، خنده و رقص یکباره و هرچند موقت فرو می ریزد.
این رخداد را می توان به عنوان نشانه ای از وضعیت واقعی فرهنگ جامعه ایران تفسیر کرد و درصدد ریشه یابی آن برآمد. البته همچنین می توان با خَلط مسئله و برجسته سازی ویژگی های فرهنگی دیگر جامعه، سر را به آهستگی در برف فرو برد و از بار علت یابی و دقت نظر شانه خالی کرد. این تصمیم وابسته به اراده هر یک از متفکرین، مسئولین و اعضای جامعه دانشگاهی کشور است.
منبع:
پوینده، م. (1392). درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات. تهران: نقش جهان.
[1] Mikhail Bakhtin
کد مطلب: 89