بزنگاهی به نام اعتماد اجتماعی

مدت هاست سواره های تک سرنشین، عابری را کنار خیابان سوار نمی کنند. بورس و اوضاع اقتصادی چهان بی مشتری است و همه تلاششان را می‌کنند تا سرمایه هایشان را شخصاً حفاظت کنند. فروش قفل های ضد سرقت با رمزهای چندگانه افزایش یافته و کسی پشت چراغ قرمز حاضر نیست به هیچ نیازمندی کمک کند. اگر آمار قرض دادن وسایل را داشته باشیم متوجه خواهیم شد که مدت هاست کسی حتی به آشنایان خود هم چیزی را قرض نمی دهد. این موضوعات اگرچه به لحاظ معنایی هیچ گونه قرابتی با هم ندارند اما در تحلیل آن ها می توان به یکی از مهمترین عناصر اجتماعی یعنی بی اعتمادی عمومی اشاره کرد. موضوعی که نسبت تنگاتنگی با مفهوم سرمایه اجتماعی دارد. کمی اگر سطح تحلیل را کلان تر در نظر بگیریم شاید این بی اعتمادی را به عرصه های سیاسی و فرهنگی نیز بتوان تعمیم داد.
دغدغه تنزل روابط اجتماعی از جمله موضوعاتی اسـت کـه در جامعـه شناسـی کلاسیک بـه چشـم می خورد و شاید بتوان گفت که تولد جامعه شناسی معلول نگرانی مربوط بـه رونـد رو بـه تنـزل روابـط اجتماعی در نتیجه صنعتی شدن و آغاز مدرنیته بود. جامعه شناسـان کلاسـیک عمـدتاً متوجـه تبیـین و تشریح چگونگی مخدوش شدن روابط اجتماعی و خصوصیات منفعلانـه فـرد در قبـال جامعـه و سـاختار اجتماعی بودند.
اعتماد اجتماعی یکی از عناصر اساسی سرمایه اجتماعی است. بشر امروزین بدون اعتماد اجتماعی تا حد زیادی قادر به حیات اجتماعی نخواهد بود. اعتماد محصول تعهد است و پیشرفت و ترقی در جامعه زمانی میسر خواهد بود که در تعاملات اجتماعی افراد، اعتماد متقابل وجود داشته باشد. به عبارتی اعتماد اجتماعی لازمه شکل گیری پیوندها و معاهدات اجتماعی و ایجاد کننده تعاون و همیاری است. همچنین اعتماد اجتماعی، مشارکت را در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سرعت بخشیده و تمایل افراد را برای همکاری با گروه‌های مختلف جامعه افزایش می‌دهد. در مقابل فقدان اعتماد، بسیاری از مکانیسم‌های کنترل اجتماعی را مختل کرده و مسیر حل معضلات اجتماعی را مسدود می‌کند. بر این اساس سنجش اعتماد اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای در پژوهش‌های مختلف به دست آورده است.
آخرین نظرسنجی انجام شده درباره اعتماد اجتماعی، در سال ۱۴۰۰ توسط مرکز افکارسنجی ایسپا انجام شده است. نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد که تنها ۳۰.۲ درصد از مردم ایران معتقدند که «بیشتر مردم قابل اعتماد هستند» (ایسپا، 1400) و این کوتاه ترین پاسخ به سئوالات مقدمه این نوشتار است.
بررسی ها نشانگر آن است که نوعی بحران در اساسی ترین شاخص سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد اجتماعی به وجود آمده است که مستلزم بررسی دقیق تر است. اعتماد جزء مفاهیمی است که در علوم مختلف توسط صاحب نظران مورد بررسی قرار گرفته و بنابر پارادایم حاکم بر هر کدام از این علوم، تعاریف متعددی از آن ارائه شده است. مفهوم اعتماد اجتماعی یکی از مفاهیم مهم و کلیدی در حوزه علوم اجتماعی، بالاخص جامعه شناسی و یکی از پایه ها و شاخص های اصلی سرمایه اجتماعی و روابط متقابل اجتماعی است (شیری و رضایی خواه،1395: 96-68). از این رو «اعتماد اجتماعی» را مهم ترین مولفه سرمايه اجتماعی در یکی از عناصر اساسی و نظم در جامعه می دانند. بدین ترتیب، اعتماد را می توان هم به عنوان یک عامل بهداشت روانی و هم یک فضیلت اجتماعی ضروری در نظر گرفت. مهم ترین شکل اعتماد اجتماعی، اعتماد تعمیم یافته است. اعتماد تعمیم یافته را می توان حسن ظن نسبت به اکثریت افراد جامعه، جدای از تعلق آن ها به گروه های قومی و قبیله ای تعریف کرد (وجدانی و محصص، 1398: 58-59). کاهش اعتماد اجتماعی در جامعه، پیامدهای نامطلوبی را در پی خواهد داشت و موجب افزایش بی نظمی، نارضایتی شغلی، بحران هویتی، کم کاری و افزایش بی بند و باری اجتماعی و غیره می شود. در این روزها، برخی جملات را می شنویم که نشان از نوعی بحران در اساسی ترین شاخص سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد اجتماعی دارد و مستلزم بررسی علمی است (حیدرآبادی و صالح آبادی، 1391: 116).
اعتماد اجتماعی اولین جزء سرمایه اجتماعی است که به نوع ارتباط بین افراد مربوط می شود. تأکید بر اعتماد در مقایسه با دیگر انواع ارتباط، در ادبیات سرمایه اجتماعی نقش برجسته ای دارد. اعتماد اجتماعی از آغاز در طرح مباحث جامعه شناسی، اندیشه بسیاری از صاحب نظران کلاسیک جامعه شناسی را به خود معطوف داشته است. افزایش یا قدرت سرمایه اجتماعی تا حدود زیادی متأثر از وضعیت اعتماد و مشارکت مردم در گروه های داوطلبانه است. منظور از اعتماد اجتماعی را می توان حسن ظن فرد نسبت به سایر اعضای جامعه تعریف کرد که این امر موجب گسترش و تسهیل روابط اجتماعی فرد با آن ها می شود. به عبارتی دیگر، اعتماد، شاخصی از سرمایه اجتماعی است که تبادل اجتماعی را در شرایط عدم اطمینان و ریسک، تسهیل می کند. همچنین، اعتماد اجتماعی عبارت از قابلیت تشخیص برای اتکا یا اطمینان به صداقت یا صحت اقوال یا رفتار دیگران است (زارع شاه آبادی و نوریان نجف، 1391: 48).
اعتماد اجتماعی، مهم ترین انگیزه ای است که افراد را به داشتن ارتباطات دوسویه یا چندسویه تشویق می کند و فقط در این حالت است که انسان ها در عین تفاوت، قادر به حل مشکلات خواهند بود. اعتماد اجتماعی بُعد مهمی از فرهنگ مدنی است، آن چنان که آلموند و وربا تأکید نموده اند: «فرهنگ مدنی احساس وسیع و گسترده ای از کفایت سیاسی و اعتماد متقابل شهروندان می باشد». اعتماد سیاسی بازتابی از وجود جو گسترده اعتماد در جامعه است. اعتماد اجتماعی عمومی به اعتماد سیاسی مربوط تبدیل می گردد (ملکی و عظیمی، 1391: 106-107). امروزه صاحبنظران توسعه به این نتیجه رسیده اند که به طور کلی، برای توسعه در اعتماد اجتماعی هر جامعه سه نوع سرمایه لازم است که عبارت است از: 1. سرمایه طبیعی و فیزیکی ؛ 2. سرمایه انسانی ؛ 3. سرمایه اجتماعی . این نوع آخر شامل روابط مبتنی بر اعتماد و بده بستان (معامله به مثل) در شبکه های اجتماعی است. در کلی ترین سطح، اعتماد اجتماعی ویژگی هایی از یک جامعه یا گروه است که ظرفیت سازماندهی جمعی و داوطلبانه برای حل مشکل های متقابل یا مسائل عمومی را افزایش می دهد (بختیاری، 1389: 67).
در جوامع امروزی که با گسترش ارتباطات در سطح فردی، میانی و کلان همراه است، اعتماد و همبستگی دچار تعارضات گوناگونی گردیده و افراد از آن جهت به کنش اجتماعی می پردازند که نیازهای خود را رفع کنند و رفع این نیازها تنها از طریق بده بستان های اجتماعی امکان پذیر است. بنابراین، «مبادله ها، نقش اساسی در ساخت کنش های اجتماعی دارند». بدون چنین ارتباطی که مبتنی بر همبستگی و اعتماد کنشگران به یکدیگر است، پایداری نظم اجتماعی غیرممکن است». اعتماد اجتماعی نیز به مثابه متغیری مستقل و اثرگذار بر وفاق از اهمیت زیادی برخوردار است. از اهمیت اعتماد می توان در سه بعد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بحث کرد. در باب اهمیت اجتماعی اعتماد می توان به چند نکته اشاره کرد: اول اینکه، اعتماد انتظام اجتماعی ایجاد می کند و موجب انسجام و تعاون اجتماعی می شود و از این طریق بر کاهش جرایم و تقویت تعاون و همکاری اجتماعی اثر مثبت دارد. دوم اینکه، استفاده رایگان از منابع جمعی را تسهیل می کند و سوم اینکه، تعاملات اجتماعی را تنظیم می کند و روابط اجتماعی را روان و بی اشکال می سازد. از طرف دیگر، در بستر تعاملات و کنش های گروهی، اعتماد به منزله ساز و کاری اجتماعی با کارکردهای متعدد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و روانشناسی خود نقش مهمی ایفا می کند؛ در واقع، زندگی انسان بدون احساس اعتماد به خود، اعتماد به آینده و اعتماد به جهان پیرامون با اضطراب و کشمکش تحمل ناپذیری همراه است که ممکن است باعث از هم پاشیدگی روان فرد و نابودی او شود. اعتماد رشد انسان و شکوفایی استعدادها و توانایی های او را تسهیل می کند و رابطه او را با دیگران و جهان به رابطه ای خلاق و شکوفا تبدیل می کند تا فرد بتواند آرامش، امنیت، آزادی و استقلال را در کنار دیگران و با دیگران تجربه کند (قدیمی، 1386).
بوریاک و همکاران (2019) اثبات کردند که در آشفتگی مالی اعتماد مهم است. از دست دادن اعتماد اجتماعی، مهم ترین بروز آشفتگی مالی بود. اعتماد عمومی به بازارهای مالی، موسسات و سایر عوامل اقتصادی مرتبط از ضروریات می باشد. در صورت نبود اعتماد سیستم مالی ضعیف می شود. اعتماد به سیستم مالی از اهمیت بالایی در بین مردم برخوردار شده است. جذب سپرده و سایر وجوه پولی و تخصیص آن ها را به طور موثر اعتماد اجتماعی را زیاد می کند. نبود اعتماد اجتماعی منجر به پیامدهای منفی اقتصادی و اجتماعی خواهد شد. نبود اعتماد اجتماعی به بی ثباتی مالی و بدتر شدن رفاه منجر می شود. اعتماد اجتماعی به عنوان یک فرهنگ، خصیصه و شاخص رفتار تعاونی در اقتصاد می تواند ترویج گردد. اعتماد به موسسات مالی علی رغم اجرای نظام قانونی، سیاست شفاف بانکی را نیاز دارد. جنبه های روانی (رفتاری) از الگوهای اصلی اعتماد به شمار می روند. در عملکرد اقتصادی نقطه اصلی قدرت به وجود اعتماد اجتماعی به سیاست های آن باز می گردد. دانشمندان علوم اجتماعی همبستگی بین اعتماد خصوصی و اعتماد اجتماعی را مهم می دانند. اهمیت این همبستگی به اعتماد به سیاست های اقتصادی باز می گردد. این گونه است که بی اعتمادی اجتماعی جامعه را از سرمایه گذاری در تولید نیز منصرف کرده و بازار های کاذب و بعضا سرمایه گذاری های شخصی در بازار دلالی افزایش می یابد. به طوری که می تواند تهدید کننده نظام اقتصادی یک کشور باشد.
روابط اجتماعی پایدار، مشروط به وجود اعتماد، به عنوان یک مؤلفه اصلی است. ارتباط همراه با اعتماد بین افراد، کارکردهای قابل توجهی برای فرد معتمد دارد. آن چه امروز روابط بین جوامع و اعضای آن و به طور کلی‌تر امکان زیست را برای بشر فراهم می کند اعتماد متقابل است. اعتماد اجتماعی پایه اساسی نظم اجتماعی است و موجب کاهش تنش ها و افزایش انسجام می شود. (شارع پور ،1385) شاید این جمله دنهارت معنای کاملی از اعتماد اجتماعی و تاثیر آن بر دیگر عناصر جامعه است. دنهارت معتقد است هیچ چیز نه خطاهای قضاوت نه مالیات های سنگین نه حتی شکست در جنگ، یک جامعه را به اندازه بی اعتمادی نمی لرزاند. (دنهارت، 2002). در واقع اعتماد انتظاری است از درون جامعه که نیازی به قانون و تنظیمات در روابط ندارد بلکه وجدان اخلاقی مبنای آن است. (فوکویاما، 1379)
اعتماد به صورت گسترده اي در بين ملت ها متفـاوت است. در كشورهايي مانند نروژ، سوئد، دانمـار ك و هلنـد در حدود 60 درصد مردم معتقدند كه بيشتر افراد مي توانند قابل اعتماد باشند در حالي كه در برزيل، فيليپين و تركيه درحدود 10 درصد مردم به ديگران اعتمـاد دارنـد (پيمـايش ارزش هــاي جهــاني ). مطــابق بــا بحــث دلهــي و نيوتــون، وقتي مردم مي گويند كه فكر مي كنند اغلب افراد مــي تواننــد قابــل اعتمــاد باشــند، به عنوان بــرآوردي از معيــار اخلاقــي آن جامعــه تلقــي می گــردد. ايــن اعتماد در قالب انسجام اجتماعی متجلی می شود و در كارهايي كه افراد انجام مي دهند اعم از صدقه دادن، وقت خود را بـه رايگـان در اختيـار ديگـران قـرار دادن و... منعكس می گردد. (اسلندر، 2002)
بر این اساس ساحت دو نوع اعتماد در این بحث محل تامل است:
الف) اعتماد انتزاعی: نظریه پرداز بریتانیایی، گیدنز، نظام های انتزاعی را نظام های انجام کار فنی یا مهارت تخصصی می داند که حوزه های وسیعی از محیط مادی و اجتماعی زندگی کنونی ما را تشکیل می دهند؛ مثل نظام پزشکی، معماری و غیره. به عنوان مثال؛ هنگامی که شخصی به عنوان مسافر سوار بر هواپیما می شود، به سازمان و فرایندی که خلبان هواپیما را آموزش داده است اعتماد می کند؛ بدون این که لزوماً خلبان را به صورت چهره به چهره بشناسد و از مهارت او مطلع باشد.
ب) اعتماد نهادی: این نوع اعتماد، بر میزان کارایی، مقبولیت و اعتمادی که مردم به نهادها نهادهای رسمی دولتی دارند، دلالت دارد. مدرسه، دانشگاه، بازار، دادگاه، بانک و... نوعاً از این نوع اعتماد هستند. میزان اعتماد نهادی، بر مبنای نوع و میزان ارزیابی مردم از کارکنان و نهادهایی که در قالب ارگان ها و سازمان ها که برای نیاز رزومره خود و برای رفع نیازهایشان با آنها در ارتباط هستند، سنجیده می شود. (علیپور، 1388)
شاید برای بررسی اعتماد اجتماعی بتوان گفت جامعه مدرن امروز از هر دو بعد اعتماد اجتماعی آسیب دیده است. موضوعی که در سطوح خرد جامعه به وضوح قابل مشاهده است و این نقش آشکار نهاد اعتماد با تعریف مک گریگور سازکارتر است که در این باره گفت: «اعتماد یعنی این که من می دانم شما عمدا یا سهوا با قصد یا بدون قصد منابع مرا از بین نخواهید برد.»

منابع:
شیری، اردشیر ؛ رضایی خواه، هدایت الله(1395). جهش شناختی در اعتماد: (شناسایی ذهنیت افراد در خصوص اعتماد اجتماعی با استفاده از روش کیو)، مجله : جامعه پژوهی فرهنگی ،سال هفتم، شماره 4 ،صص95 - 129 .
وجدانی، فاطمه ؛ محصص، مرضیه(1398). مبانی اعتماد اجتماعی در متون دینی، مجله : نظریه های اجتماعی متفکران مسلمان ،شماره 16 ،صص53 - 80 .
حیدرآبادی، ابوالقاسم؛ صالحآبادی، ابراهیم (1391). گونه شناسی اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در شهرسازی، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال چهارم، شماره 3، صص 115-129.
زارع شاه آبادی، اکبر؛ نوریان نجف، محمد (1391). بررسی رابطه اعتماد اجتماعی با مشارکت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه یزد، جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، سال اول، شماره 1، صص 47-70.
ملکی، امیر؛ عظیمی رستا (1391). توسعه انسانی و اعتماد اجتماعی، توسعه اجتماعی، دوره 6، شماره 24، صص 105-126.
بختیاری، مهدی (1389). اعتماد اجتماعی و رابطه برخی عوامل اجتماعی با آن: مطالعه موردی شهر قم، مطالعات فرهنگی و اجتماعی، پیش شماره 2، صص 65-92.
قدیمی، مهدی (1386)، بررسی میزان اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بین دانشجویان دانشگاه های زنجان، پژوهشنامه ی علوم انسانی، ویژه نامه‌ی جامعه شناسی
شارع پور، محمود. 1385. سرمایه اجتماعی، مفهوم سازی ، سنجش و دلالت های سیاست گذاری. ساری. سازمان مدیریت و برنامه‌ ریزی مازندران
فوکویاما. فرانسیس، 1379، پایان نظم: سرمایه اجتماعی و حفظ آن. ترجمه غلامعباس توسلی. تهران. جامعه ایرانیان.
دنهارت،رابرت بی.1388 تئوری های سازمان و مدیریت.ترجمه دانایی فردو الوانی.تهران. انتشارات صفار
حیدرآبادی، ابوالقاسم 1389، اعتماد اجتماعی و عوامل اجتماعی – فرهنگی مؤثر بر آن مطالعه موردی جوانان 21-22 ساله، استان مازندران (مطالعات جامعه شناسی (11-89 )
علی پور، پروین و همکاران (1388)، اعتماد و مشارکت بررسی رابطه بین اعتماد و مشارکت اجتماعی در شهر تهران، مجله جامعه شناسی ایران
Buriak, A., Vozňáková, I., Sułkowska, J., & Kryvych, Y. (2019). Social trust and institutional (Bank) trust: Empirical evidence of interaction. Economics & Sociology, 12(4), 116-332.
Newton.K and J. Delhly (2004), “Social Trust: Global Pattern or Nordic Exceptionalism?” Discussion paper for Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB)
Uslander Eric M. (2002), “The Moral Foundations of Trust,” New York: Cambridge University Press
Survey findings in 28 provinces of the country (2001), values and attitudes of Iranians, first wave, Ministry of Culture and Islamic Guidance, Office of National Plans, Bahar. (in Persian)
http://ircud.ir/lhstju